Pavle Paja Jovanović (Vršac, 16. jun 1859 — Beč, 30. novembar 1957) je bio jedan od najvećih srpskih slikara i tipičan predstavnik akademskog realizma.
Zahvaljujući izuzetno bogatom opusu, a naročito delima sa temama iz narodnog života i istorije, snažno je i široko uticao na likovno obrazovanje, kulturu, ali i na rodoljublje naroda.
Studijska putovanja i značajna priznanja
Paja Jovanović je mnogo putovao i na tim putovanjima nalazio značajnu inspiraciju za svoj rad.
Još kao student bečke Akademije, podstican sopstvenom radoznalošću ali i sugestijom profesora, gotovo svaki raspust je koristio da putuje po Balkanu, naročito po Crnoj Gori, Primorju, Albaniji, Bosni i Hercegovini, južnoj i istočnoj Srbiji. Tamo je radio skice i studije i trudio se da što neposrednije oseti atmosferu svakodnevnog života i običaja naroda. Do detalja je beležio predele, likove, nošnje, nakit, oružje.
Pun utisaka, po povratku bi slikao mnogobrojne žanr slike: Ranjeni Crnogorac, Mačevanje, Guslar, Kićenje neveste, U zasedi, Arbanas, Arnaut s čibukom, Izdajica, Umir krvi, Borba petlova.
Ove slike su ga brzo proslavile u celom svetu, a naročito u Evropi, koja je u to vreme bila veoma zainteresovana za zbivanja na Balkanu.
Prvo priznanje dolazi već 1882. godine, na studijama u Beču, za sliku „Ranjeni Crnogorac“. Slika je bila izložena na godišnjoj izložbi Akademije, i za nju je dobio prvu nagradu i carsku stipendiju.
Sledeće godine zaključuje desetogodišnji ugovor sa čuvenim galeristom Valisom za galeriju Frenč u Londonu i krajem te 1883. godine prelazi tamo da živi i radi.
Njegove slike su se veoma dobro prodavale, što ga je u potpunosti oslobodilo finansijskih briga, a i omogućilo mu da veoma često odlazi na duga, daleka i skupa putovanja: po severnoj Africi (Maroko, Egipat), u Grčku, Tursku, Italiju, Španiju. Sa svojim prijateljem, ruskim slikarom Francom Ruboom (F. Roubaud) boravio je šest meseci na Kavkazu.
Ubrzo iz Londona prelazi da živi i radi u Minhen, zatim u Pariz, i na kraju se vraća u Beč.
Srbija se ponosila svojim mladim i slavnim umetnikom. Gotovo svaka srpska kuća je imala neku njegovu oleografiju ili drugu reprodukciju sa temom iz srpske istorije ili iz narodnog života. A vlast, zahvalna što je po svetu pronosio i slavio ne samo sebe već i istoriju i kulturu srpskog naroda, već 1884. godine ga je izbrala za dopisnog člana Srpskog učenog društva. Četiri godine kasnije, 1888. izabran je i za redovnog člana Srpske kraljevske akademije. (Svečano proglašenje je obavljeno tek 1893. kada je tim povodom održana i njegova prva izložba slika u Beogradu, u prostorijama Velike škole.) Na Svetskoj izložbi u Rimu 1911. godine nastupio je u paviljonu Austrije, bez obzira što je mnoštvo slikara iz Austro – Ugarske, Srba i Hrvata, među kojima su bili Uroš Predić, Ivan Meštrović, Marko Murat, Tomislav Krizman i drugi nastupali u paviljonu kraljevine Srbije.
Od 1895. godine počinje nova faza u stvaralaštvu Paje Jovanovića, u kojoj se on najvećim delom posvećuje izradi istorijskih kompozicija (po mnogima najznačajnijih deset godina njegovog stvaranja).
Te 1895. Jovanović dobija dve značajne porudžbine za Milenijumsku izložbu, koja je trebalo da se održi u Budimpešti 1896. godine:
od Saborskog odbora u Sremskim Karlovcima na čelu sa patrijarhom Georgijem Brankovićem, da izradi grandioznu istorijsku kompoziciju Seoba Srba pod patrijarhom Arsenijem III Čarnojevićem,
i od vršačkog Municipija, za sliku Vršački triptihon.
Rado je prihvatio poziv i odmah počeo sa pripremama, naročito za sliku „Seoba Srba“. Otputovao je u Sremske Karlovce i sastao se sa patrijarhom Brankovićem. Crkveni sabor mu je kao konsultanta za istorijske izvore dodelio istoričara arhimandrita Ilariona Ruvarca, sa kojim je putovao po fruškogorskim manastirima i prikupljao građu. Koristio je i sve druge izvore do kojih je mogao da dođe kako bi što vernije i do detalja predstavio vreme i likove na svojoj slici. Na kraju, posle deset meseci predanog rada, umetnik je bio zadovoljan svojim delom, ali ne i patrijarh. Zbog njegovih primedbi i neslaganja političkog karaktera, slika nije izložena na Milenijumskoj izložbi. Na nju je poslata samo slika „Vršački triptihon“: „Kosidba“, „Berba“ i „Pijaca“, koja je tumačena kao izraz dobrosusedstva Srba, Mađara i Nemaca.
Slika „Seoba Srba“ je urađena u četiri različite verzije.
Posle ovoga, Paja Jovanović je radio i na drugim istorijskim kompozicijama:
Furor Teutonicus (Tevtonski bes) ili „Bitka u Teutoburškoj šumi“, za koju je dobio najpre Rajhlovu nagradu bečke Akademije, a kasnije srebrnu medalju na Svetskoj izložbi u Sent Luisu.
Sliku „Ženidba hercoga Ferija IV s Jelisavetom Habzburškom“ je radio u poentilističkom maniru, prateći tada aktuelne likovne tokove, što se nije svidelo naručiocu nadvojvodi Ferninandu Habzburškom. Slika je bila odbijena i na kraju se našla u Dubrovačkoj galeriji.
Takovski ustanak radi po pordžbini kralja Milana Obrenovića. Ova slika, koja se danas nalazi u Narodnom muzeju u Beogradu, toliko puta je reprodukovana, da je u svest naroda urezana kao autentični prikaz tog značajnog istorijskog događaja za srpski narod.
Veoma značajna istorijska slika usledila je oko 1900. kao porudžbina vlade Kraljevine Srbije za Svetsku izložbu u Parizu (1900). Bilo je to „Krunisanje cara Dušana u Skoplju za cara Srba, Grka i Bugara“[1]. Izuzetan trud i rad umetnika bio je nagrađen zlatnom medaljom na izložbi u Parizu, ali i divljenjem kritike, kolega slikara i publike.
Sledi još jedna slika sa sličnom temom: „Ženidba cara Dušana sa Aleksandrom, sestom bugarskog cara“, koja je bila izložena na Prvoj jugoslovenskoj umetničkoj izložbi u Beogradu 1904. godine.
U ovom periodu Paja Jovanović se bavio i crkvenim slikarstvom: izradio je ikonostas Saborne crkve u Novom Sadu i ikonostas crkve u Dolovu, naslikao je prizore iz života Svetog Save za Sabornu crkvu u Sremskim Karlovcima: Sveti Sava miri braću, Sveti Sava kruniše Prvovenčanog, Spaljivanje mošti Svetog Save. Takođe je naslikao kompozicije Hristova beseda na Gori, Sveti kralj Milutin, Manastir Sopoćani, Arhiepiskop Danilo, Raspeće.
Novčanica koju je oslikao Paja Jovanović.
Od 1905. godine u stvaralaštvu Paje Jovanovića preovlađuje slikanje portreta. Svojom kičicom ovekovečio je vladare, političare, aristokrate, bankare, naučnike, umetnike…
Još u vreme svog boravka u Americi, 1902. naslikao je „portret Mihaila Pupina“, i njegove ćerke (portret gospođice Pupin).
Boraveći na crnogorskom dvoru, 1903, na poziv kralja Nikole, naslikao je jedan od svojih najmilijih likova, „portret princeze Milice“, zatim portrete „prestolonaslednika Danila“ i „kralja Nikole“.
U Beču je slikao starog cara „Franju Josifa“ i izradio čak devet njegovih portreta za razne austrijske ustanove.
Portret Mihajla Pop Cenića nastao 1945. godine. Deo je zbirke Istorije umetnosti Narodnog muzeja u Leskovcu
Međutim, motiv kome je, bez svake sumnje, posvetio najviše pažnje, su „ženski likovi“: Gospođa Mirka, Gospođa Štraus, Gospođa Šink, Gospođa Hadson, Baronesa Erlanger, Igračica Bergel, Gospođa Kaufman, Gospođa Doblin, Sofija Dunđerski, Teodora Dunđerski, i više portreta, najpre modela, a zatim njegove supruge Muni[2].
Slikanje žena za Paju Jovanovića je uvek značilo slikanje lepote. On, jednostavno, nije želeo da ih vidi ružne i stare. Čak i kada se radilo o ne tako lepim ženama, uvek se trudio da pronađe lepotu u njima. Mnogi likovni kritičari su mu zamerali zbog toga, i upućivali žestoke, pa čak i zajedljive kritike, ali on je ostao dosledan sebi i svojoj životnoj mudrosti: „Veština je naći lepotu“.
Sa otpočinjanjem Prvog svetskog rata seli se u Ženevu, gde je živeo od slikanja portreta poznatih i bogatih ljudi.
U međuvremenu, odlučio je da se oženi mladom Bečlijkom, Herminom-Muni Dauber. Venčali su se 27. marta 1917. godine u Budimpešti. Muni je bila kći nastojnika kuće u kojoj je imao atelje u Beču i njegov dugogodišnji model. Prelepa mlada žena bila je njegovo nadahnuće i muza, koju je ovekovečio na mnogobrojnim portretima, a ona mu je bila potpuno odana i posvećena do kraja života.
Po okončanju Prvog svetskog rata, Paja Jovanović neko vreme boravi u Beogradu, kada slika portrete članova vladajuće kuće Karađorđevića (kralja Aleksandra Karađorđevića, „kraljicu Mariju Karađorđević“[3]) i dekoriše kapelu na Dedinju.
Tokom 1921.1922 godine boravi u Bukureštu, gde radi portrete rumunskog kralja Ferdinanda i kraljice Marije (majke). Zbog uspeha pokazanog portretisanjem princeze Marije, imao je posla tokom cele 1921. godine u Bukureštu, gde ovekovečava na platnu predstavnike tamošnje elite.[5] Ubrzo se vraća u Beč gde najviše vremena provodi u svom ateljeu.
Paja Jovanović je prvi put došao u Beograd 1910. godine, na poziv kralja Petra I. Utiske o svom prvom susretu sa gradom za koji će ostati vezan zauvek opisao je ovim rečima:
„Za malo dosade na granici – pregled carine i pasoša – bogato si nagrađen kada voz sa grmljavinom protutnji savski most, a Beograd u zraku jutarnjeg sunca, kao zlatom obasut pojavi se pret tobom… Ali, po svoj prirodi Beograd je jedinstven između dve silne reke, grad je sazidan na strmoj steni a na istoj visini sa gradom leži varoš sama, kao golemi zmaj. – Jest! sa gradom kao glavom i silnim trupom na grebenu“.
I pored velike angažovanosti i posla na svim stranama sveta, ovo je bio grad kome se uvek vraćao, na kraće ili duže vreme.
Pred Drugi svetski rat, 1939. godine odlučio je da napusti Beč i preseli se u Beograd. Tu je proveo teške godine okupacije i prve poratne godine.
Neprilike sa imiovinom u Beču naterale su ga da se tamo vrati 1950. godine. Međutim, već iste godine započeo je prepisku sa upravom Muzeja grada Beograda oko svoje likovne ostavštine i otvaranja Legata. Želeo je da ostavi svome gradu, kako je govorio, „ono što bi vredelo čuvati“ od njegovog rada i alata: štafelaje, slikarski alat, počete slike i skice, mape sa crtežima i reprodukcijama; kako bi se napravio jedan atelje-soba majstora, zanimljiva za gledaoce koji bi želeli više da saznaju o njemu, njegovom radu i delu.
Tako je 1970. godine otvoren Legat slikara Paje Jovanovića u kome su izložene umetnikove slike, lične stvari, skice, beleške, fotografije, dokumenti, mnogobrojna odlikovanja, medalje, diplome, priznanja.
Na štafelaju stoji njegova poslednja slika: buket crvenih ruža.
Paja Jovanović umro je 30. novembra 1957. godine u Beču. Kao što je želeo, urna sa pepelom preneta je i položena da večno počiva u voljenom Beogradu.
